حجت‌الاسلام ابوالفضل ساجدی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)  27 خردادماه در نشست علمی «مبانی زبان‌شناختی واقع‌گرایی اخلاقی در قرآن کریم» با بیان اینکه از نگاه اسلام بایدها و نبایدهای اخلاقی ما را به سمت ساختن نفس به سوی صفات الهی یا برعکس هدایت و متحول می‌کند، گفت: البته مراد از اخلاقی‌بودن، کارهایی است که با نیت الهی انجام شود و حسن فعلی و حسن فاعلی در آن رعایت شود لذا اخلاق اسلامی بر نیت تأکید زیادی دارد و آن را سبب ارتقای عمل می‌داند.

وی افزود: به عبارت دیگر در نظام اخلاقی اسلام ما حقوق دیگران را در روابط پنجگانه یعنی رابطه با خدا، خود، انسان‌های دیگر و موجودات و جانداران و موجودات بی‌جان رعایت می‌کنیم و روابط چهارگانه هم در ذیل رابطه با خدا تعریف می‌شود و رابطه با خدا در طول سایر روابط است و ثمره آن هم این است که انسان در عین رابطه با خدا می‌تواند با سایرین هم رابطه داشته باشد.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه اگر کسی نظام اخلاقی اسلام را نپذیرد و رابطه با خدا را حذف کند، رابطه با دیگران و محیط زیست و سایر موجودات، آثار دنیوی را دارد، اظهار کرد: ولی اگر رابطه با خدا بر همه این روابط مسلط شد و این روابط در ذیل چتر رابطه با خدا قرار گرفت، باعث رشد اخلاقی و معنوی انسان خواهد شد. رشد اخلاقی مربوط به رابطه انسان با 5 زاویه‌ای است که گفته شد و رشد معنوی هم مرتبط با رابطه مستقیم یا غیر مستقیم با خداست و از دیدگاه اسلام، اخلاق طوری است که علاوه بر اصلاح اخلاق باعث اصلاح معنویت هم می‌شود و قدم به قدم و با هر رفتار اخلاقی که انسان دارد، به خدا نزدیک‌تر خواهد شد.

ساجدی با بیان اینکه رابطه با خدا و معنویت یک رابطه واقعی است و در سایه سایر رفتارهای انسان حاصل می‌شود، تصریح کرد: بنابراین از نظر اسلام، اخلاق معنوی و الهی هم در اخلاق اسلامی وجود دارد یعنی نظام اخلاقی اسلام ضمن بهبود حقوق دیگران در عین حال به خداوند هم قرب می‌یابد و آثار ویژه‌ای بر آن مترتب خواهد بود.

رابطه اخلاق و احکام

وی با بیان اینکه وقتی خداوند فرموده است انسان نباید دروغ بگوید و باید صداقت داشته باشد، اضافه کرد: تقیّد به عدم دروغ و تأکید بر صداقت باید باعث تعالی نفس انسان شود و به عبارت دیگر همه احکام اسلام اعم از حقوقی و فقهی  و اخلاقی همگی با هست‌ها و اصول اعتقادات یعنی توحید، نبوت و معاد رابطه دارند.

استاد مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار کرد: در این تعریف، هم خداوند وجود دارد و انسان هم قابلیت سعادت و شقاوت دارد، پیامبر و قرآن و معاد و آخرت هم واقعی است و ما سراغ دین می‌رویم تا ظرفیت‌های خودمان را به سمت تعالی معنوی شکوفا کنیم. ما سراغ بایدها و نبایدهای دینی می‌رویم تا در سایه آن به الگوی انسان کامل یعنی پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) نزدیک شویم و خصال و صفات ایشان را کسب کنیم.

وی با بیان اینکه بایدها و  نبایدها فروع اعتقادات هستند و در سایه آن هدایت الهی نصیب ما می‌شود، گفت: وجود خدا و نبوت و معاد واقعی است و سعادت و شقاوت انسان هم واقعی است بنابراین بین بایدها و نبایدها با هست‌ها و نیست‌ها رابطه وجود دارد و این رابطه در واقع همان رابطه اصول اعتقادات و فروعات اعتقادات است. ما وقتی به دندانپزشک مراجعه کنیم، او می‌گوید مسواک بزنید و این باید امر سلیقه‌ای و دلخواهی نیست بلکه بین سلامتی دندان و مسواک رابطه واقعی وجود دارد و اگر ما مراقبت کردیم دندانمان سالم خواهد ماند یا اگر گفته شود شیء سفت و سختی را با دندان نشکنید زیرا باعث شکستن دندان می‌شود این باید و نباید هم سلیقه‌ای نیست.

وی افزود: در مورد احکام و اخلاق اسلامی هم ما وقتی بایدها و نبایدها را رعایت کنیم، یعنی ما ظرفیت متعالی داریم و اگر بخواهیم در این دنیای پرفراز و نشیب، نفس ما متعالی شود، باید یکسری کارها را انجام دهیم و از یکسری امور بپرهیزیم. این کار باعث سلامت معنوی و اخلاقی و سعادت انسان می‌شود و ارتباطی با سلیقه فرد ندارد.

سلامت معنوی؛ فعلیت‌بخشی ظرفیت انسان

ساجدی با بیان اینکه سلامت معنوی مدنظر اسلام مساوی با فعلیت‌بخشیدن به ظرفیت‌های متعالی نفس انسان است، اضافه کرد: ما یک کار مشترک بین فرهنگستان علوم پزشکی و مؤسسه امام خمینی(ره) در مورد سلامت معنوی کودک انجام داده‌ایم و کتابی در این عرصه چاپ شده است. همانطور که ما انسان‌ها در سایه رعایت بایدها و نبایدهای پزشکی و بهداشتی به سلامت جسمی نایل می‌شویم، همینطور هم به سلامت معنوی و اخروی واقعی در سایه عمل به بایدها و نبایدهای اخلاقی نایل می‌شویم.

ساجدی با بیان اینکه بین اخلاق معنوی و الهی رابطه وجود دارد، تصریح کرد: سلامت معنوی امری واقعی است و اخلاق اسلامی ما را به آن می‌رساند؛ البته اخلاق اسلامی یعنی رفتارهایی که حسن فعلی و فاعلی و نیت الهی در امور دارد و ما وقتی به قرآن توجه کنیم، بین بایدها و نبایدها رابطه برقرار می‌کند و این مسئله ناظر به واقع‌گرایی اخلاقی است که می‌گوید انسان در سایه عمل به اخلاق به سعادت واقعی می‌رسد و امری سلیقه‌ای نیست.

ساجدی اضافه کرد: حقیقت اخلاق اسلامی رساندن انسان به سعادت و قرب ابدی و الهی است و اینکه ظرفیت‌های وجودی او را شکوفا کند. سلامت معنوی، پنهان است و نیاز به دقت فراوان دارد و می‌تواند در دنیای کنونی در مباحث عرفان‌های کاذب و انواع مغالطات پنهان بماند و دچار شبهات و پرسش‌های فراوان شود.

واقع‌گرایی اخلاق قرآن

وی با بیان اینکه براساس اخلاق اسلامی اگر ما واقعاً کار نیکی انجام دهیم، قرب حاصل می‌شود، گفت: زبان قرآن کریم هم زبان واقع‌نما است ـ بنده دو کتاب در مورد زبان قرآن نوشته‌ام و توضیحات آن در کانال بنده وجود دارد و حتی جزء کتب درسی هم هست ـ. زبان قرآن، واقع‌نماست لذا اخلاق قرآنی هم واقع‌گرا و واقع‌نما است.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: مبنای زبان‌شناختی واقع‌گرایی اخلاقی در قرآن جای دقت فراوان دارد زیرا وقتی خود قرآن واقع‌نماست زبان اخلاق قرآنی هم واقع‌گراست یعنی قرآن راه هدایت را به ما نشان می‌دهد و آمده است تا انسان را به دنیایی ببرد که خدای واقعی دارد و دنیایی واقعی است و عمل ما به تعالیم اخلاقی در تنظیم رابطه دنیوی و اخروی ما مؤثر است و ساختگی نیست.

ساجدی تصریح کرد: برخی می‌گویند اخلاق، ساختگی است و اثری هم ندارد و صرفاً اثر آن خوشحال‌کردن برخی افراد جامعه است ولی از منظر اسلام، اخلاق امری متعالی است و علاوه بر اینکه به بهبود رابطه انسان با سایر انسان‌ها و محیط زیست و ... کمک می‌کند به ما ارتقای واقعی معنوی می‌بخشد لذا زبان گزاره‌های اخلاقی قرآن هم واقع‌نماست.

دین امری واقعی است

وی اضافه کرد: کسانی تلاش دارند دین را از امر واقعی خارج کنند و می‌گویند خدا وجود ندارد و ما سراغ دین می‌رویم تا مقداری آرامش روانی پیدا کنیم؛ اسلام این نگاه به دین را قبول ندارد و می‌فرماید اگر به دین پایبند باشید، به آرامش واقعی خواهید رسید.  

ساجدی بیان کرد: قرآن کریم زبانی دارد که انسان‌های اندیشمند را متقاعد می‌کند یعنی هم خدای قرآن قابل اثبات با عقل است و هم خود قرآن و انبیاء و ... و در جای خود بین هست‌ها و بایدها ارتباط برقرار می‌کند و می‌گوید اگر این کار را رعایت کنید به سعادت خواهید رسید و اگر رعایت نکنید به شقاوت می‌رسید لذا حجم زیادی از قرآن به بحث معاد مرتبط است، فقط به خاطر اینکه مردم نسبت به آخرت تردید دارند؛ لذا در اسلام بین آخرت و اخلاق و دنیا و آخرت و نفس و بدن و عالم فیزیک و ماده با متافیزیک ارتباط واقعی برقرار است و در سایه اخلاق اسلامی مدیریت می‌شود.

ساجدی تصریح کرد: آیاتی که با صراحت شاعربودن و کاهن‌بودن پیامبر(ص) را رد می‌کند، همه دال بر این است که مطالب قرآن واقعی است و نه صرفاً اموری متوهمانه و ... و پیامبر هم شاعر و مجنون و کاهن نیست. اینکه قرآن در مسائل اخلاقی و در تبیین آموزه‌های خود از اژه علم و عقل و فکر و مشتقات آن بهره زیادی برده است، به خاطر واقع‌نمایی زبان اخلاق است زیرا فکر و اندیشه در جایی مطرح است که ما ناظر به واقع سخن بگوییم. قرآن فرموده است شک و گمان خود را به علم تبدیل کنید و به سمت کشف واقع بروید. آیات متعدد بر ایمان و یقین عاقلانه و غیرکورکورانه تأکید فرموده است در عین اینکه خداوند انسان را بر پرهیز از تردید و شک دعوت زیادی کرده است.

ساجدی اظهار کرد: بنابراین آیات ناظر به ایمان هم واقع‌نما هستند و حتی وعده و وعیدهای قرآن کریم هم واقعی هستند؛ اساساً لازمه وعده و وعید انتظار تحقق واقعی متعلق است یعنی اگر کسی مسواک نزد، باید منتظر خرابی دندان باشد و لازمه وعده و وعید هم انتظار تحقق آن است.